Τι σχέση να έχει άραγε το κατσαρό λάχανο που καταναλώνουν οι Κινέζοι με τον Μινωικό πολιτισμό ή ακόμη και με την προμινωική περίοδο; Εντελώς αυθόρμητα κάποιος θα απαντούσα καμία! Κι όμως, το DNA των λαχανικών του είδους Brassica oleracea (λάχανο, μπρόκολο, κουνουπίδι, κ.α.) που καταναλώνουμε σήμερα, «μίλησε» και «έδειξε» την… Κρήτη!
Αυτό ακριβώς υποστηρίζει μια μελέτη Ελλήνων και Κινέζων επιστημόνων, η οποία μόλις δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Nature Genetics, ό,τι δηλαδή, ο χαμένος πρόγονος των λαχανικών που καταναλώνει ο σύγχρονος άνθρωπος κατάγεται από ένα ιθαγενές φυτό της Κρήτης, το Brassica cretica (κρητική κράμβη).
Όλα ξεκίνησαν από την επιστημονική περιέργεια του μοριακού βιολόγου, αναπληρωτή καθηγητή στο τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και Ερευνητή στο Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), Παναγιώτη Σαρρή, ο οποίος παρότι ασχολείται ερευνητικά κυρίως με το μικροβίωμα ζώων και φυτών, θέλησε, από χόμπι και αγάπη προς τους φυτικούς οργανισμούς, να «διαβάσει» το γονιδίωμα του φυτού αυτού.
Ήταν η εποχή που μόλις είχε αφήσει την θέση του ως αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Exeter του Ην. Βασιλείου για να επιστρέψει στο ΙΜΒΒ - ΙΤΕ στην Κρήτη: «Είχα μια ιδιαίτερη περιέργεια για τα λαχανικά του είδους Brassica και γενικότερα είχα διαπιστώσει πως υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει ένα κενό στη βιβλιογραφία για το πώς εξημερώθηκαν διάφορα είδη λαχανικών και έφτασαν στον σύγχρονο άνθρωπο. Οπότε αναλύσαμε με την ομάδα μου και τους συνεργάτες μας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, το γονιδίωμα του Brassica cretica και το ανεβάσαμε σε μια ανοικτή βάση δεδομένων…».
Όμως, τα δεδομένα που παρήγε η ομάδα του Έλληνα καθηγητή προσέλκυσαν την προσοχή του Dr. Chen Rui και των συνεργατών των στο Tianjin Academy of Sciences, στην Κίνα. Και από εκεί ξεκίνησαν όλα.
Την ίδια ώρα, μια άλλη ομάδα Αμερικανών επιστημόνων, χρησιμοποιώντας αυτά τα γενετικά δεδομένα του Brassica cretica, διερευνούσε την πιθανή εξημέρωση των ίδιων ειδών στη Νότιο-Ανατολική Μεσόγειο (ίσως και στην Κρήτη!)…
Το κουνουπίδι ‘μιλάει’… Κρητικά
Τα λαχανικά της οικογένειας Brassica oleracea, χαρακτηρίζονται από μια εξαιρετική ποικιλομορφία σε κάθε τμήμα τους (φύλλα, στελέχη, άνθη κλπ). Σε αυτήν οικογένεια ανήκουν το κινέζικο κατσαρό λάχανο, το γογγύλι, τα λαχανάκια Βρυξελλών, το κοινό λάχανο, το μπρόκολο και το κουνουπίδι. Ωστόσο, η μεγάλη ποικιλία άγριων ειδών, η ενδοειδική διασταύρωση και η ισχυρή αυτοασυμβατότητα (ο πολλαπλασιασμός μόνο με σταυρογονιμοποίηση δυο διαφορετικών ατόμων) εγείρουν σοβαρές προκλήσεις για την διερεύνηση της ιστορίας εξημέρωσης του B. oleracea, των αυθεντικών σχέσεων μεταξύ των υποειδών του και της προγονικής του πηγής. Πολλά στοιχεία της συγκεκριμένης έρευνας έδειξαν ότι το ενδημικό είδος του Αιγαίου Brassica cretica μπορεί να είναι ο πλησιέστερος άγριος συγγενής των καλλιεργούμενων B. oleracea.
«Μεταξύ των υποειδών του B. oleracea, η καλλιέργεια κουνουπιδιού είναι μια σημαντική οικονομικά καλλιέργεια λαχανικών με μοναδική γεύση, υψηλή θρεπτική αξία και αντικαρκινική δράση. Για αυτό και η παγκόσμια παραγωγή κουνουπιδιού και μπρόκολου αυξάνεται συνεχώς. Ενδεικτικά, το 2020 έφτασε τους 25,5 εκατομμύρια τόνους με καθαρή αξία 14,1 δισεκατομμυρίων δολαρίων ΗΠΑ. Το κουνουπίδι και το μπρόκολο εικάζεται ότι εξημερώθηκαν πριν από ~2.500 χρόνια!», αναφέρει ο καθηγητής Σαρρής.
Σύμφωνα με τον ίδιο, μέχρι τώρα είχαν αναφερθεί δύο πρόχειρες αλληλουχήσεις γονιδιώματος κουνουπιδιού, που διεύρυναν μεν την κατανόηση των επιστημόνων για τη σύγχρονη δημογραφία του κουνουπιδιού και τη φαινοτυπική παραλλαγή που συνέβη κατά τη διαφοροποίηση και την εξημέρωσή του, αλλά δεν ήταν αρκετές για την κατανόηση αγρονομικών χαρακτηριστικών του.
«Παρά τις προσπάθειες των ερευνητών μέσω πολυάριθμων μελετών να ξεμπερδέψουν την προέλευση και τις γενετικές σχέσεις των πληθυσμών του B. oleracea, αυτές οι λεπτομέρειες παρέμειναν ασαφείς λόγω της συχνής διασταύρωσης και των πλήρως γόνιμων απογόνων μεταξύ άγριων και εξημερωμένων στελεχών. Εμείς πραγματοποιήσαμε μια περιεκτική γενετική ανάλυση πληθυσμού και καταφέραμε μια λογική ταξινόμηση του B. oleracea που αποτελείται από τέσσερις κύριες γενεαλογίες», προσθέτει ο Έλληνας καθηγητής.
Το Κινέζικο λάχανο είναι το πιο παλιό
Χρησιμοποιώντας αυτά τα δεδομένα, η διεθνής ομάδα των ερευνητών πραγματοποίησε γονιδιωματικές αναλύσεις πληθυσμού για να αναλύσει γενετικά τις εξελικτικές σχέσεις μεταξύ των υποειδών B. oleracea και διερεύνησε τον μοριακό μηχανισμό της βιογένεσης της δομής και του φαινοτύπου του, αλλά και 7 ακόμα σημαντικά αγρονομικά χαρακτηριστικά.
Επιβεβαιώσαμε ότι το κινέζικο κατσαρό λάχανο είναι η παλαιότερη αποκλίνουσα γενεαλογία, λαμβάνοντας υπόψη ότι η ιστορία της καλλιέργειάς του στην Κίνα ξεπερνά τα ~1.000 χρόνια. Επιπλέον, τα αποτελέσματά μας επιβεβαίωσαν ότι το ενδημικό B. cretica του Αιγαίου είναι ο πλησιέστερος άγριος πρόγονος του B. oleracea. Το κουνουπίδι πιστεύεται ότι έχει ένα πολύ στενό γενετικό υπόβαθρο με απόκλιση λιγότερο από ~2.500 χρόνια πριν. Ωστόσο, η εξελικτική του ιστορία δεν έχει διερευνηθεί ποτέ ενδελεχώς λόγω της έλλειψης δειγμάτων και πληροφοριών γεωγραφικής προέλευσης. Τα αποτελέσματά μας υποστηρίζουν επίσης την υπόθεση ότι το κουνουπίδι προήλθε άμεσα από το μπρόκολο και αυτό είναι σημαντικό», λέει ο Καθηγητής Σαρρής, τονίζοντας πως τα υποψήφια γονίδια (21 σε σύνολο) που εντοπίστηκαν σε αυτή τη μελέτη και που σχετίζονται με την οργάνωση της δομής και τον σχηματισμό του φαινοτύπου αλλά και με σημαντικά αγρονομικά χαρακτηριστικά, θα διευκολύνουν την καινοτομία των βλαστοπλασμάτων (πολλαπλασιαστικό υλικού) στο κουνουπίδι.
Αξίζει να αναφερθεί πως για αυτή την έρευνα υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον από τη National Geographic Society, η οποία μάλιστα χρηματοδοτεί την περαιτέρω μελέτη του Brassica cretica. «Περιμένουμε τους Αμερικανούς συναδέλφους και το National Geographic, αυτό τον Ιούλιο, για μελέτη των πεδίων όπου φύεται το Brassica cretica», λέει ο κ. Σαρρής, τονίζοντας πως τα αποτελέσματα αυτής της εργασίας, πέρα της μεγάλης βιολογικής σημασίας, έχουν ιστορικό, αρχαιολογικό και πολιτισμικό ενδιαφέρον που σχετίζεται με την καταγωγή των λαχανικών του σύγχρονου ανθρώπου!