Από οποιαδήποτε οπτική κι αν δει κάποιος την «Ιδρυτική Διακήρυξη Αρχών και Στόχων» του ΠΑΣΟΚ πρόκειται για κείμενο, που έγραψε (κι ακόμη γράφει) ιστορία.
Η 3η Σεπτεμβρίου 1974 κομματικά, πολιτικά, ιδεολογικά, ακόμη και συμβολικά έχει ανακηρυχτεί σε ημερομηνία σταθμό. Από εκείνες, που ανεξαρτήτως της αρχικής και αυθύπαρκτης σημασίας τους, αποκτούν πρόσθετη αξία στη ροή της ιστορίας. Πολύ περισσότερο που αυτή αποτέλεσε το εφαλτήριο για εκτόξευση του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία και σημείο αναφοράς στη σύγχρονη πολιτική ιστορία του τόπου.
Έτσι, έγινε και η ίδια σύμβολο για πολλούς και σύνθετους λόγους. Κατεξοχήν, όμως, για ό,τι συμβόλιζε (κι ακόμη συμβολίζει) το αναγεννητικό τετράπτυχο της «Εθνική Ανεξαρτησία- Λαϊκή Κυριαρχία- Κοινωνική Απελευθέρωση – Δημοκρατική Διαδικασία» στα χέρια του Ανδρέα Παπανδρέου. Σε πραγματικό επίπεδο, άλλωστε, η «τύχη» της διακήρυξης της 3ης Σεπτέμβρη αποτυπώνει, με τον τρόπο της, την εξέλιξη της ίδιας της μεταπολίτευσης.
Τα βασικά στοιχεία της γέννησής της είναι γνωστά από μελέτες, αλλά και διηγήσεις-αναμνήσεις στελεχών και μελών του Κινήματος, που βρέθηκαν τότε, με τον ή άλλο τρόπο, στο επίκεντρο των γεγονότων. Οι αποκλίσεις στις σχετικές αφηγήσεις δεν είναι ουσιαστικές. Από τις μαρτυρίες προκύπτει ότι η «σύλληψη» της διακήρυξης έγινε στο Βίντερτουρ της Ελβετίας και «κυοφορήθηκε» στο Καστρί, πριν δει το φως στο «Κινγκ Πάλας» της Αθήνας το μεσημέρι της 3ης Σεπτεμβρίου 1974.
Η κυοφορία και το πιστοποιητικό γέννησης χρειάστηκαν 18 μέρες από τη μέρα επιστροφή του Α. Παπανδρέου στην Ελλάδα.
******************
Ο αρχηγός του Πανελλήνιου Απελευθερωτικού Κινήματος (το ΠΑΚ είχε ιδρυθεί το Φεβρουάριο του 1968) καθυστέρησε να επιστρέψει από στην Ελλάδα. Για την καθυστέρηση αυτή έχουν πιθανολογηθεί διάφορα, όπως ότι έγινε για λόγους ασφάλειας, για να μην συμπεριληφθεί στην καραμανλική κυβέρνηση «εθνικής ενότητος» κ.α. Δεν φαίνεται να ευσταθούν παρόμοια σενάρια. Η εδραιωμένη άποψη είναι πως αυτό οφείλεται στην παρερμηνεία των πολιτικών εξελίξεων.
Στα τέλη Ιουλίου 1974 είχε διαψεύσει ότι πρόκειται να ιδρύσει Κόμμα, καθώς πίστευε ότι η δημοκρατία δεν είχε αποκατασταθεί και ότι αν πραγματοποιηθούν εκλογές θα είναι νόθες και διαβλητές.
Όπως θέτει το ζήτημα το ιστορικό στέλεχος του Κινήματος Γιάννης Χαραλαμπόπουλος η καθυστέρηση «είχε βασικά σχέση με τις αρχικές εκτιμήσεις του ίδιου, αλλά και ορισμένων στενών συνεργατών του στο εξωτερικό, που πίστευαν ότι η πολιτική μεταβολή στην Ελλάδα ήταν στην πραγματικότητα μια αλλαγή φρουράς, εφόσον πηγή της εξουσίας της κυβέρνησης Καραμανλή παρέμεναν οι Αμερικανοί, το ΝΑΤΟ και οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις και συνιστούσαν να μην επιστρέψει, αλλά να αναλάβει εκστρατεία ενημέρωσης της διεθνούς κοινής γνώμης συνεχίζοντας τον αγώνα για την αποκατάσταση της γνήσιας Δημοκρατίας στην Ελλάδα».
Φωτό: Eurokinissi
Σε σύσκεψη στελεχών του ΠΑΚ στο Βίντερτουρ (σύγκληση Εθνικού Συμβουλίου αρχές Αυγούστου) πείστηκε να επιστρέψει, πράγμα που έγινε πανηγυρικά στις 16 Αυγούστου.
****************
Από την εποχή της τελευταίας περιόδου δράσης του ΠΑΚ ή στο τελευταίο Συμβούλιο υπήρχε σχέδιο κειμένου για την ίδρυση νέου ριζοσπαστικού κινήματος. Αυτό το σχέδιο «μπήκε στο τραπέζι» κατά τις πρώτες συζητήσεις μετά την επιστροφή του Ανδρέα. Το κείμενο εκείνο, που αποτέλεσε σε πρώτο στάδιο τη βάση της επικείμενης διακήρυξης, δίχασε.
Όλοι συμφωνούν ότι το επίμαχο σημείο, όπου συμπυκνώθηκαν οι διαφωνίες ήταν αν το νέο Κόμμα θα χαρακτηριζόταν «δημοκρατικό» ή «σοσιαλιστικό». Εννοείται ότι το ζήτημα δεν ήταν η «ταμπέλα», αλλά ποια από τις δυο βασικές συνιστώσες του υπό συγκρότηση νέου πολιτικού φορέα θα κυριαρχούσε. Σχηματικά η μια συναποτελούνταν από τις ριζοσπαστικές, αντιστασιακές και ανατρεπτικές δυνάμεις και η άλλη από τις αντιδικτατορικές δυνάμεις και τους προερχόμενους από την παλιότερη Ένωση Κέντρου κλπ.
Από τη στιγμή, όμως, που ο Παπανδρέου απέρριψε την πρόταση να ηγηθεί της Ένωσης Κέντρου, όπως συμφωνούσαν όλοι σχεδόν οι πρώην βουλευτές της, ο κύβος είχε ριφθεί και μάλλον δεν ευσταθούν, όσα λέγονται περί ταλαντεύσεων σ΄ εκείνη την ιστορική, ούτως ή άλλως, διένεξη.
Τις μέρες εκείνες ο Παπανδρέου κινείται μεταξύ του σπιτιού του «Γέρου της Δημοκρατίας» στο Καστρί και του ομώνυμου διπλανού ξενοδοχείου. Εκεί έχει τις επαφές και εκεί αρχίζει να συντάσσεται η διακήρυξη. Είχε συγκροτηθεί μια άτυπη επιτροπή μερικές μέρες μετά την εγκατάστασή του εκεί, η οποία «δούλευε» το κείμενο. Σ΄ αυτή συμμετείχαν ιστορικά στελέχη του ΠΑΚ εσωτερικού και εξωτερικού (Κ. Σημίτης, Κ. Λαλιώτης, Βάσω Παπανδρέου, Ι. Τσεκούρας κ.α). Το κείμενο γράφτηκε και ξαναγράφτηκε πολλές φορές.
Ο Γιώργος Παπανδρέου, φοιτητής τότε, στις σχετικές αφηγήσεις του αναφέρει πως ο πατέρας του είχε αγωνία. «Έσβηνε, έγραφε, ήθελε το κείμενο της διακήρυξης να είναι τέλειο, ξεχωριστό ριζοσπαστικό. Ήθελε να δώσει ένα διαφορετικό και με προοπτική στίγμα. Να συνταιριάξει τα παλιά, αλλά και να κάνει μια τομή. Τον θυμάται να παθιάζεται, να συγκινείται, να υψώνει τον τόνο της φωνής του, εκεί που υπαγόρευε, που άλλαζε, που διόρθωνε... ».
Μέσα από τη διαδικασία αυτή προήλθε ένα ολοκληρωμένο κείμενο, το «Πλαίσιο Οργανωτικής Δράσης», όπως το ονομάζει ο Ι. Τσεκούρας.
Το ντοκουμέντο αυτό πήρε στα χέρια του ο Παπανδρέου την 1η Σεπτεμβρίου, όπως διαβεβαιώνει ο Γ. Ζαφειρόπουλος. Ο τελευταίος μαζί με τ΄ άλλα δυο στελέχη του ΠΑΚ, τον Μ. Παπαθωμόπουλο και τον Δ. Βασιλειάδη, κλήθηκαν να επιμεληθούν το κείμενο πριν δοθεί η διακήρυξη στη δημοσιότητα.
Την ίδια μέρα ο Παπανδρέου κάλεσε στο Καστρί κοινοβουλευτικά στελέχη της Ένωσης Κέντρου και άλλους συνεργάτες του για να τους ενημερώσει σχετικά με το πολιτικό πλαίσιο διακήρυξης και την εξαγγελία της δημιουργίας του νέου φορέα.
Προεξάρχοντα ρόλο στο χώρο αυτό διαδραμάτιζε ο Γ. Αλευράς, ο οποίος φυσικά ήταν παρών. Τι διαμείφθηκε σ΄ εκείνη την κρίσιμη συνάντηση δεν είναι ακριβώς γνωστό. Ο προβληματισμός, πάντως, φαίνεται ότι επικεντρώθηκε στο χαρακτηρισμό του Κόμματος. Επιπλέον σε περίπτωση επιλογής και των δυο χαρακτηρισμών ποιος προηγείται και ποιος ακολουθεί. Ενδεικτική είναι η ανυπομονησία του Ανδρέα την άλλη μέρα, όπως τη θυμάται ο Πέτρος Λάμπρου, για το αν στην παρουσίαση θα παραβρισκόταν ο Αλευράς ή όχι (τελικά ήταν από τους απόντες).
Από τις μαρτυρίες των τριών «επιμελητών» προκύπτει ότι η τελική επεξεργασία έγινε στο τραπέζι του σπιτιού των Παπανδρέου στο Καστρί στις 2 Σεπτεμβρίου. Τα επιμελημένα χειρόγραφα καταλήγανε τμηματικά στο γραφείο, όπου τα μελετούσε και τα ενέκρινε ο Ανδρέας. Σε συνέχεια καταλήγανε στη γραμματέα του Αγγέλα Κοκκόλα για δακτυλογράφηση. Έτσι, μετά από ώρες ήταν πια δακτυλογραφημένη η διακήρυξη κι έτοιμη για την προγραμματισμένη κατά την επόμενη μέρα παρουσίασή της.
***********
Στο περιθώριο της ιστορίας διηγούνται πως μετά τη δακτυλογράφηση ανέκυψε το πρόβλημα της αναπαραγωγής της διακήρυξης σε φωτοτυπίες, που θα διανέμονταν την επομένη. Λόγοι (δικαιολογημένης) συνωμοτικότητας επέβαλλαν τη διασφάλιση από «διαρροή» ή άλλου είδους προσκόμματα.
Τότε, όπως αναφέρεται, «επιστρατεύτηκε» ο Τζ. Βαλασέλης. Ηταν αντιστασιακός φίλος του Ανδρέα, και στέλεχος της εταιρείας «Ρανκ Ζήροξ», η οποία είχε την έδρα της στον Πύργο Αθηνών. Αυτός «δάνεισε» τα γραφεία και το φωτοτυπικό μηχάνημα από το οποίο προήλθε το «πράσινο» βιβλιαράκι (εκδόθηκε αμέσως μετά την παρουσίαση), που θα μοιραζόταν μερικές ώρες αργότερα στο «Κινγκ Πάλλας». Το δακτυλογραφημένο κείμενο είχαν μεταφέρει τα ξημερώματα εκεί ο Γ. Ζαφειρόπουλος μαζί με τον Γ. Παπανδρέου...
Το επόμενο πρωί πρέπει να βρήκε τους περισσότερους άμεσα εμπλεκόμενους στην παρουσίαση της διακήρυξης άυπνους. Το πρόβλημα ήταν ποιοι θα είναι απόντες. Ο Γ. Κατσιφάρας, υπεύθυνος Τύπου για εκείνη τη μέρα, έχει πει ότι πολλοί «είχαν δώσει λόγο, αλλά δεν υπήρχε και κανένα χαρτί που υπογράψανε...».8
Φωτο: Αριστοτέλης Σαρρηκώστας
Υπάρχει ο κατάλογος με 149 πρόσωπα, που είχαν προσκληθεί προσωπικά από τον Ανδρέα να παραστούν κατά την εξαγγελία ίδρυσης. Μερικοί απ΄ αυτούς δεν προσήλθαν, αλλά παραβρέθηκαν άλλοι, που δεν περιλαμβάνονται στον κατάλογο. Συνολικά παρόντα ήταν 150 στελέχη, τα οποία και δικαιωματικά, ανεξαρτήτως των εξελίξεων, φέρουν το τίτλο του συνιδρυτικού μέλους.
Ο Παπανδρέου από το πρωί βρισκόταν στο ξενοδοχείο, όπως άλλωστε και πολλά στελέχη, ιδίως νέοι. Κατεβαίνοντας από το Καστρί ο Γ. Παπανδρέου θυμάται ότι «το πρόσωπο του Ανδρέα έλαμπε. Κι όταν σηκώθηκε, φορώντας ένα αγαπημένο του πουκάμισο για να διαβάσει, μίλαγε με πάθος. Τον είχε συνεπάρει το κείμενο... ».
Σε αφήγησή του στο δημοσιογράφο Γιάννη Διακογιάννη, παλιότερα στα «Νέα», ο Γ. Παπανδρέου δίνει το στίγμα της ιστορικής στιγμής με τα λόγια: «Θυμάμαι τον πατέρα, που ενώ τις προηγούμενες ημέρες ήταν γεμάτος αγωνία ώστε το κείμενο να είναι εντυπωσιακό, την ώρα που διάβαζε έδειχνε τέτοια ηρεμία. Ήταν πιο όμορφος από ποτέ. Μου έλεγε αργότερα: «Σήμερα δεν ιδρύσαμε απλά ένα μεγάλο κίνημα, κάτι που είναι πολύ σημαντικό για όλους αυτούς τους αγωνιστές που είδες. Το σημαντικότερο είναι ότι γυρίσαμε σελίδα στην Ιστορία της Ελλάδας. Το κόμμα αυτό είναι η μεγάλη συμβολή μας στην εδραίωση και εμπέδωση της δημοκρατίας, ο φορέας για μεγάλες αλλαγές. Δεν είναι ιδιοκτησία κανενός, αλλά του ελληνικού λαού. Ό,τι φτιάξαμε δεν έγινε για να πάμε να γίνουμε υπουργοί και πρωθυπουργοί. Τέτοιοι πέρασαν πολλοί από τη χώρα». Ο πατέρας είχε ένα πάθος, αλλά και μια σιγουριά. Είχε ένα σοσιαλιστικό όραμα. Και πίστευε ότι στην πορεία το κόμμα θα αποκτούσε πολλούς οπαδούς. Έγιναν τα πρώτα βήματα, η αυτοοργάνωση. Δεν άργησε να δικαιωθεί... ».
**************
Για το πώς το ΠΑΣΟΚ «βαφτίστηκε» υπάρχουν αρκετές μαρτυρίες (μερικές αντικρουόμενες). Το βεβαιωμένο είναι ότι μελετημένα και συνειδητά ο ίδιος ο Α. Παπανδρέου επέλεξε τελικά τ΄ όνομα (ίσως και απλώς ΠΣΚ στην αρχή) και ειδικά τον προσδιορισμό «Κίνημα» κι όχι «Κόμμα». Αναφέρεται ότι η πρώτη δήλωση του λογότυπου στον Άρειο Πάγο το εμφάνιζε ως «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα». Από κεκτημένη ταχύτητα.. Δυο εικοσιτετράωρα αργότερα με συμπληρωματική δήλωση διορθώνεται σε «Κίνημα». Τις πρώτες μέρες το νέο κόμμα εμφανίζεται στις εφημερίδες ως ΠΣΚ. Ο τότε πολιτικός συντάκτης στο ΒΗΜΑ Στ. Ψυχάρης διεκδικεί ότι καθιέρωσε το εύηχο ΠΑΣΟΚ.
Όπως βεβαιωμένο είναι ότι συζητήθηκαν κατά την επεξεργασία της διακήρυξης κι άλλα ονόματα (Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, Εργατικό Κόμμα, Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα για την Αναγέννηση της Ελλάδας, Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό ή Σοσιαλιστικό Δημοκρατικό...)
Επιλογή του Ανδρέα, επίσης, ήταν το σύμβολο του ΠΑΣΟΚ, δηλαδή ο ήλιος για να συμβολίζει την ανατολή «την εισαγωγή του νέου και του καινούργιου». Αλλά και του πράσινου χρώματος, που παραπέμπει στην αναγέννηση της φύσης, την ελπίδα και τα συναφή. Ο ίδιος επέλεξε και την 3η Σεπτέμβρη ως ημερομηνία της «γέννησης». Παρέπεμπε έτσι στην ιστορική ημερομηνία του 1843 όταν ο βασιλιάς Οθων αναγκάστηκε να παραχωρήσει Σύνταγμα και να γίνει η μετάβαση από την απόλυτη στη συνταγματική μοναρχία.
Κάπως έτσι, σ΄ αδρές γραμμές άρχισε να γράφεται η ιστορία της διακήρυξης της 3ης Σεπτέμβρη 1974....
Ανεξαρτήτως των εξελίξεων στα χρόνια, που μεσολάβησαν από τότε μέχρι σήμερα, των προσεγγίσεων και κριτικών, που ασκήθηκαν από πολλές αφετηρίες και με διαφορετικές στοχεύσεις, οι πρωτοπόροι του Κινήματος δικαιώθηκαν. Όπως και αν αξιολογηθεί η ιστορική πρωτοβουλία του 1974 αποτέλεσε εφαλτήριο δημοκρατικής προόδου, μεγάλων αλλαγών στη χώρα και την κοινωνία.
